Motyw domu w literaturze polskiej

Dom w nauce i kulturze

Dom w nauce jest pojęciem konkretnym. W architekturze określa się go jako budynek przystosowany konstrukcyjnie i funkcjonalnie do celów mieszkalnych. Pojęcie domu jest także rozumiane jako mieszkanie, pomieszczenie mieszkalne, miejsce stałego zamieszkania. Dom, to również budynek, instytucja społeczna, państwowa, handlowa itp. Jednak przede wszystkim dom to rodzina i jej domownicy. Dom tworzył zawsze niepodzielną całość z człowiekiem. Rodzina nosiła nazwę domu. W średniowieczu pełne nazwisko człowieka składało się z jego własnego imienia i nazwy dworu, w którym mieszkał, albo odwrotnie: nazwa siedziby mogła być utworzona od imienia jej mieszkańców. Znaczenie domu na określenie ciągłości rodu i jego zawiązku z przestrzenią najprościej wyraża potoczna frazeologia: dom rodzinny, rodzinne gniazdo, pochodzić z dobrego domu. Dom to nie tylko pomieszczenie, ale przede wszystkim ludzie – rodzina. Również cała sfera uczuć: przywiązanie do domu, tęsknota za nim, poczucie bezpieczeństwa i trwałości. Dom tworzył zawsze niepodzielna całość z człowiekiem, a ściślej z rodziną. W dawnych kulturach był obrazem kosmosu: dach symbolizował sklepienie nieba, podłoga – ziemię, ściany – cztery strony świata. Dawną geometrię przestrzeni społecznych zdominował czworobok i okrąg, uzupełniany przez symboliczne wyobrażenie punktu ośrodkowego. Owym symbolem środka stawało się ognisko, które w antycznym domu było poświęcone Hestii i wyznaczało symbolikę gościnności.

W kulturze współczesnej nadal trwają ślady symboliki sakralnej związanej z domem. Stół na przykład jest odpowiednikiem ołtarza, jednoczącym wspólnotę rodzinną. Na nim kładzie się chleb (koniecznie wypukłą częścią do góry), na nim dawniej kładziono nowo narodzone niemowlę (by jego życie było owocne i szczęśliwe) lub głowę konającego (dla lepszej śmierci). Równoważnikiem ogniska domowego stał się z czasem piec. Drzwi i okna, to tak zwane miejsca otwarcia, przez które mogą zawitać do domu aniołowie i Matka Boska. W obyczajowości codziennej można i dzisiaj odnaleźć zakaz witania się przez próg albo siadania na stole. Pielęgnowany jest też zwyczaj witania nowożeńców chlebem i solą. Zburzenie symboliki domu sprawiło, że współcześnie postrzegany jest często jako siedlisko nudy.

W literaturze dom istnieje inaczej niż w rzeczywistości. W perspektywie wieków dom literacki bywał odmiennie rozumiany, traktowany i przedstawiany. Na przykład uformowany w renesansie model domowej Arkadii stał się wzorem dla kilku następnych epok i do końca XIX wieku przetrwał jako stereotyp domu polskiego, symbolizującego centrum polskości, którego zwieńczeniem stało się mickiewiczowskie Soplicowo.

Dom i rodzina w „Nad Niemnem” E. Orzeszkowej

Dom i rodzina – to jeden z naczelnych tematów „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Przedstawiony został na tle pejzażu prywatnej ojczyzny, w przestrzeni ograniczonej do czterech miejscowości: Korczyna, Bohatyrowicz, Olszynki i Osowiec. Rodzina jest w powieści pokazana jako grupa, którą łączą nie tylko więzi między żywymi jej członkami, ale na którą również oddziałują przedstawiciele wymarłych pokoleń. Mamy tu silny związek historii rodziny z historią narodu.

W „Nad Niemnem” przedstawiono pewien model życia szlacheckiego. Benedykt, który dziedziczy rodzinne gniazdo, jest najmłodszym z synów Stanisława. Taki był staropolski obyczaj. W domu Korczyńskich Benedykt jest jedynym pozytywnym wzorcem mężczyzny – Witold to jeszcze chłopiec. W jego rodzinie rolę matki w sensie społecznym pełni Marta, co zapewnia Witoldowi normalny rozwój. Leonia jest pod wpływem Emilii, prawdziwej matki, ukształtowana według jej wyobrażeń. Nie brak w tej rodzinie konfliktów, ale głównym ich źródłem jest troska Korczyńskiego o rodzinę, dom i ziemię.

Z losami rodziny Korczyńskich wiążą się ściśle losy rodziny Bohatyrowiczów – zubożałej szlachty zagrodowej. Członkowie rodziny Bohatyrowiczów są zakorzenieni u siebie uczuciem rozumnej miłości. Na wsi silne są więzi rodzinne i sąsiedzkie, a odwieczny rytm przyrody splata się z rytmem ludzkiej pracy. Anzelm Bohatyrowicz w swoim domu chroni się przed światem. Jego melancholię wywołały przeżycia powstańcze i młodzieńczy zawód miłosny.

Dwór Korczyńskich jest to jeden z tych starych, szlacheckich dworów, niegdyś dostatnich. Znacznie skromniejsza od Korczyna jest Olszynka (gdzie mieszkają Kirłowie) – miejsce ciche, skromne i prawie odludne. Kirłowa samodzielnie prowadzi gospodarstwo i wychowuje gromadkę dzieci, podczas gdy jej mąż prowadzi bujne życie towarzyskie.

Z kolei Osowce to majątek rodzinny Andrzejowej Korczyńskiej. Nie jest to zwykły dworek szlachecki, widać tu znaczniejsze bogactwo właścicieli, ale też ich odsunięcie od zajęć codziennych, prozaicznych. Dwór pani Andrzejowej to przestrzeń życia nieszczęśliwej kobiety. Upadek powstania i śmierć ukochanego męża odcięły ją od świata. Wdowa po bohaterze nie umiała wychować syna. Zygmunt, rozpieszczany syn, stał się największą tragedią jej życia. O jego osobowości zadecydowały przede wszystkim błędy wychowawcze i niekonsekwentna postawa matki.

W rodzinie Korczyńskich tradycje rodzinne i patriotyczne sięgały dawnych pokoleń. Historia dla rodu nie była jednak łaskawa. Bracia Korczyńscy (Andrzej, Dominik i Benedykt) przeżyli w uniesieniu i zapale powstanie styczniowe. Andrzej zginął, Dominik znalazł się w niewoli carskiej, i po latach zrobił karierę w administracji rosyjskiej. Benedykt ciężko przeżył utratę braci, ale pozostał wierny swojej ziemi i swojej ojczyźnie. Prawdziwym dziedzicem powstańców został Witold. Dla Witolda dziedzictwo to pamięć historii, demokratyzm i zainteresowanie ludem. Spośród rodu Bohatyrowiczów to właśnie on jest godnym następcą dziadka Stanisława

Dom mieszczański Gabrieli Zapolskiej

Najwybitniejszą sztuką Gabrieli Zapolskiej jest „Moralność Pani Dulskiej” (1907 r.), nazwana przez autorkę tragikomedią kołtuńską. Zapolska stworzyła doskonały typ głównej bohaterki – Dulskiej, który stał się syntezą zakłamania, obłudy, kultu pieniądza i braku wszelkich ideałów ówczesnego mieszczaństwa. Akcja dramatu rozgrywa się we Lwowie w czasach Zapolskiej współczesnych. Fabuła dramatu jest prosta. Główną bohaterką jest bez wątpienia tytułowa pani Dulska. Ponadto do postaci pierwszoplanowych należą: jej mąż, dzieci i kuzynka Juliasiewiczowa oraz służąca Hanka.

Zapolska stworzyła w dramacie niezwykle wyrazisty i sugestywny portret rodziny mieszczańskiej. Dom Dulskich to dom pozornych wartości chrześcijańskich, gdzie ucieka się przed skandalem, płacąc ciężarnej Hance i wyrzucając ją z domu. Dulska również wymawia mieszkanie lokatorce, która z powodu zdrady męża próbowała się otruć, ale toleruje przy tym bogatą kurtyzanę. Gorszy ją też decyzja lokatorki rozstania się z mężem, ale sama obłudnie toleruje romans syna ze służącą. Również Zbyszko nie jest bohaterem bez skazy. Zdaje się, że jest na tyle bystry, by podjąć decyzję w sprawie małżeństwa z Hanką, ale argumenty kuzynki przeciwko rodzinnemu mezaliansowi ostatecznie go przekonują i dlatego odsuwa się w cień.

Dulska rządzi całym domem i losami rodziny. Wydziela mężowi cygara i drobne na kawiarnię. Chodzenie do teatru, prenumerowanie pism i prowadzenie życia towarzyskiego uważa za gorszące zbytki. Dulska jest osobą o niespożytej energii. Całkowitym jej przeciwieństwem jest mąż, który pogodził się z zajmowaniem w domu wyłącznie biernej pozycji i pełnym podporządkowaniem despotycznej żonie. Kontrastowo odmienne charaktery prezentują dwie nastoletnie panny Dulskie – Hesia i Mela. Hesia to pełna temperamentu dziewczyna, z charakteru bardzo podobna do matki. Mela jest spokojna, subtelna i rozbrajająco naiwna. Złożoną postacią jest natomiast Zbyszko. Przerasta on matkę inteligencją i zdaje sobie doskonale sprawę z obłudy i zakłamania w jej postępowaniu. Dostrzega też sprawę, że urodzenie się i wychowanie w tym środowisku wywarło nieodwołalny wpływ na jego osobowość, mimo to stopniowo poddaje się woli matki.

„Moralność Pani Dulskiej” utrwaliła w języku polskim pojęcie dulszczyzna. Dulszczyzna to popularna nazwa kołtunerii moralno-obyczajowej, powszechnie używane określenie wstecznictwa i obłudy mieszczańskiej.

Dom chłopski w „Konopielce” E. Redlińskiego

W „Konopielce” Edward Redliński ukazał w krzywym zwierciadle pogrążoną w przesądach i ciemnocie wieś z polsko-białoruskiego pogranicza. Fabuła „Konopielki” nie jest skomplikowana. Cały utwór jest jednym wielkim monologiem bohatera, stylizowanym na gwarę chłopską. Bohater emocjonalnie reaguje na świat, uzupełniając swe wypowiedzi licznymi wykrzyknikami, pytaniami oraz innymi skojarzeniami.

Kaziuk jest głową całej rodziny Bartoszewiczów. Jego dom to dom rządów patriarchalnych. Na swój prymitywny sposób bohater wprowadza w domu dyscyplinę i własny porządek. Wszelkie próby zmian, które proponuje nauczycielka (np. zmiany w sposobie jedzenia) kończą się niepowodzeniem. Kaziuk żyje bezrefleksyjnie, cieleśnie, myśli bardziej żołądkiem i kilkoma innymi narządami, niż głową. Cieszy go samo biologiczne istnienie, często powtarza, że mu „letko i dobrze”. Z lubością też wsłuchuje się we własny organizm. Naiwność i ciemnota Kaziuka przekraczają wszelkie wyobrażenia. Jego oszczędność przybiera rozmiary monstrualnego skąpstwa, poczciwość staje się synonimem głupoty, zaś naturalność – wyrazem umysłowego ograniczenia.

Wieś Taplary to swoista enklawa ciemnoty i zabobonów. Rozciągające się wokół niej bagno to naturalna granica wioskowej wspólnoty, która dzieli ludzi na „swoich” i „obcych. Życie w Taplarach regulują wschody i zachody słońca oraz dni powszednie i niedziele. Mieszkańcy Taplar egzystują nędznie i prymitywnie, ale są ze swojej doli zadowoleni i bronią się zaciekle przed próbami poprawy poziomu ich życia. Żyją sobie spokojnie w wielkiej zgodzie, tym samym rytmem. Wszyscy powtarzają te same gesty i czynności, dzielą podobne radości i smutki. O jednej porze wstają, idą pracować, modlą się i bawią. System ten częściowo burzy pojawienie się nauczycielki, która wprowadza chaos w wiejskiej obyczajowości oraz urzędników, chcących wprowadzić zmiany.

Gdy Kaziuk, wyjątkowo zatwardziały tradycjonalista, po pewnym czasie kolejno łamie społeczne i seksualne tabu, przyczynia się do wewnętrznego zepsucia społeczności. Końcowym etapem powieści jest więc rozpad dotychczasowego wiejskiego porządku. Następuje on od chwili, kiedy Kaziuk uświadamia sobie nietrwałość rzeczy. Wychodzi w pole z kosą zamiast uświęconego tradycją sierpa. Naraża się tym samym na potępienie całej gromady, do której argument wyższej efektywności wcale nie przemawia. Gromada wbrew faktom twierdzi, że sierpem kosi się szybciej, a za złamanie praw wykluczy Kaziuka ze swego grona.

Literatura przedmiotu:

1. Gorska Bożena, Dom nad Niemnem. „Polonistyka” 1994 nr 4, s. 227-232.
2. Gorska Bożena, „Nad Niemnem” dziś. „Polonistyka” 1994 nr 8, s. 485-488.
3. Kopaliński Władysław, Słownik symboli. Warszawa, „Wiedza Powszechna”, 1991.
4. Kujawska Krystyna, Kujawski Lech, „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1988.
5. Legeżyńska Anna, Dom w kulturze. „Polonistyka” 1994 nr 4, s. 197-203.
6. Nosowska Dorota, Leksykon motywów literackich. Bielsko-Biała, „Park”, 2006.
7. Pawłowska Karolina, Mit i język. O „Konopielce” Edwarda Redlińskiego i Witolda Leszczyńskiego. „Polonistyka” 2002 nr 7, s. 419-424.
8. Rurawski Józef, Gabriela Zapolska. Warszawa, „Wiedza Powszechna”, 1981.
9. Sikora Jerzy, Nasz rodzinny dom. Motyw domu w literaturze polskiej. W: Rodzina w nauce i kulturze. Pr. zb. pod red. Józefa Marcelego Dołęgi i Jacka Wojciecha Czartoszewskiego. Olecko, Wszechnica Mazurska, 2000.
10. Słownik motywów literackich. Liceum. Kraków, „Greg”, cop. 2004.
11. Sulima Roch, Folklor i literatura. Szkice o kulturze i literaturze współczesnej. Wyd. 2 uzup. i popr., Warszawa, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1985. [Tu]: „Konopielka” a stereotypy, s. 454-474.
12. Taborski Roman, „Moralność pani Dulskiej” Gabrieli Zapolskiej. Wyd. 2 uzup., Warszawa, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 1987.