Wstąpienie na tron Stanisława Augusta Poniatowskiego w 1764 roku stworzyło pomyślne warunki dla rozwoju oświaty w Polsce. Młody król sam był człowiekiem gruntownie wykształconym. Wychowany na zachodzie, obeznany z nowoczesnym życiem Francji i Anglii, był gorącym zwolennikiem racjonalistycznej kultury Oświecenia i wraz z nią cenił wysoko wartość oświaty oraz dobrej szkoły.
W zaprzysiężonych przez króla pactach conventach zawarto ważne zobowiązanie do utworzenia przez nowo obranego monarchę m. in. szkoły rycerskiej. Pacta conventa powtarzały od czasów Henryka Walezego, że nowo obrany król powinien założyć własnym kosztem szkołę wojskową, w której synowie biednej szlachty mogliby przygotowywać się do zawodu oficerskiego. Biorąc pod uwagę ten fakt, król już wkrótce po elekcji rozpoczął starania o zorganizowanie własnej akademii rycerskiej, pragnąc w ten sposób pozyskać sobie biedną szlachtę, której synowie mieli się tam kształcić. Król wypełnił przyrzeczenie („szkołę rycerską na młódź szlachecką postanowić i pilne mieć oko, aby w przyzwoitym trzymana była ćwiczeniu”) już w rok po koronacji. Jej oficjalna nazwa brzmiała Akademia Szlachecka Korpusu Kadetów Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej.
Szkoła Rycerska, zwana też Korpusem Kadetów, była początkowo trzyletnią szkołą oficerską przeznaczoną dla starszej młodzieży szlacheckiej. Miała ona za zadanie wykształcenie wszechstronnie przygotowanych do służby żołnierzy w randze oficerów, wychowanych w duchu postępu i patriotyzmu. Miała też kształcić mądrych i światłych urzędników państwowych. Zakład ten – w myśl ustaw sejmowych, wyłącznie szlachecki, stanowy – był w Polsce pierwszą szkołą świecką. Szkoła rozpoczęła działalność w roku 1765, ale proces jej organizacji trwał kilkanaście lat. Pierwszymi uczniami byli wybrani przez króla członkowie gwardii pałacowej. Sejm z roku 1786 ustalił liczbę kandydatów na dwustu, ale stan ilościowy szkoły różnie się kształtował, ponieważ jej rozwój hamowały niedostateczne pomieszczenia oraz ciągły brak funduszy.
Kandydaci do Szkoły Rycerskiej rekrutowali się przeważnie z kręgów niezamożnej szlachty – zacofanej pod względem umysłowym, a często również i moralnym, podatnej na intrygi polityczne i przekupstwo. W ten sposób mieli szansę zostać w przyszłości rzecznikami zdrowej myśli politycznej i służyć krajowi w czasie wojny, i pokoju. Szkoła Rycerska miała w swej ideologii, programie i organizacji, połączyć wzory zaczerpnięte z istniejących już szkół na Zachodzie z własnymi, dostosowanymi do potrzeb wewnętrznych Rzeczypospolitej. Ogólne kierownictwo szkoły przez cały czas jej istnienia sprawował król, który wykonywał to zadanie z dużym zaangażowaniem, nie szczędząc czasu ani środków. Bezpośrednie przewodniczenie szkole spoczywało natomiast w rękach komendanta. Na stanowisko to powołano w roku 1768 księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. Jako wuj króla i członek potężnego stronnictwa politycznego, dążącego od dawna do reformy państwa, zapewniał on w swej szkole zarówno odpowiednią atmosferę wychowawczą, jak i wysoki poziom nauczania. Książę Adam Czartoryski sprawował funkcję – podobnie jak król – do końca istnienia szkoły. Obowiązki swoje wykonywał przy pomocy zastępcy, trzech wyższych oficerów, tyluż adiutantów oraz dużej liczby brygadierów i podbrygadierów. Odpowiadał głównie za sprawy pedagogiczne i wychowawcze. Administracją zajmował się August Sułkowski.
Nadzór nad programem i działalnością dydaktyczną szkoły sprawowali dyrektorzy nauk. Funkcję tę pełnił najpierw John Lindl – wychowanek Oxfordu, rzecznik szkolnictwa świeckiego podporządkowanego władzy państwowej i wychowania narodowego, wprowadzającego młodzież w jej języku ojczystym w kulturę i historię własnego kraju. Dołożył on osobistych starań, by w szkole przyjęły się najlepsze wzory z ówczesnych akademii angielskich, przygotowujących do służby wojskowej i do różnych funkcji w administracji państwowej. Po wyjeździe Lindla, jego miejsce zajął wychowanek uniwersytetu w Tybindze Christian Pfeiderer, profesor matematyki i fizyki. Pfeidererowi zawdzięcza uczelnia wysoki poziom naukowy. Po powołaniu Pfeiderera na katedrę matematyki w Tybindze w roku 1781 funkcję dyrektora nauk objął Polak, wychowanek gimnazjum w Toruniu i akademii w Lipsku Michał Hube, i na stanowisku tym pozostał do likwidacji szkoły w roku 1794, pełniąc jednocześnie funkcję profesora matematyki i fizyki. W najcięższym dla uczelni okresie zabiegał wytrwale o utrzymanie jej egzystencji i wysokiego poziomu nauczania.
Kadrę nauczycielską uczelni tworzyli zarówno oficerowie prowadzący przedmioty wojskowe, jak i profesorowie wykładający przedmioty ogólne. Niektórzy z nich wnieśli duży wkład w rozwój polskiego życia kulturalnego i umysłowego. Wśród kadry nauczycielskiej byli zarówno cudzoziemcy, jak i – zwłaszcza w późniejszym okresie – Polacy. Dobór kadry cywilnej i wojskowej spośród Polaków nie był łatwy ze względu na profil uczelni i zupełne zaniedbanie kształcenia specjalistów w tej dziedzinie w ówczesnej Rzeczypospolitej. Na stanowisko nauczycieli przedmiotów rzeczowych (matematyki, fizyki, techniki) powoływano absolwentów gimnazjów akademickich w Toruniu i Gdańsku. W ostatnich latach istnienia uczelni stanowiska wojskowe obejmowali jej absolwenci.
Językiem wykładowym w Szkole Rycerskiej był w zasadzie język polski. Jednak w pierwszych latach jej istnienia, rola języka polskiego była ograniczona ze względu na obce pochodzenie większości profesorów. W drugim dziesięcioleciu zaczęto posługiwać się językiem polskim w znacznie szerszym stopniu. Jej komendant W Szkole Rycerskiej uczono też języków: francuskiego, niemieckiego, łaciny i w mniejszym stopniu angielskiego.
Dążąc do opracowania podręczników dostosowanych całkowicie do potrzeb szkoły, Czartoryski zwrócił się do utworzonego (przy jego współudziale) w 1766 roku Towarzystwa Literatów w Polsce ustanowionego dla wydania Najlepszych i Najpożyteczniejszych krajowi książek. Dzięki pomocy tej organizacji ukazało się w 1766 roku polskie wydanie podręcznika francuskiego autora Carlancasa, pt. Historia nauk wyzwolonych. Rozszerzone wiadomościami z zakresu literatury polskiej. W przedmowie do książki Adam Czartoryski sporządził wskazania moralne i patriotyczne dla wychowanków Szkoły Rycerskiej, których „los urodzenia przeznaczył do czynnych obywatela obowiązków”. W opracowaniu podręczników do przedmiotów ogólnokształcących wzięli udział zarówno profesorowie szkoły obcego i polskiego pochodzenia, jak też autorzy postronni, ze Szkołą Rycerską niezwiązani. Oprócz podręczników do przedmiotów ogólnokształcących opracowano też zarysy podręcznikowe wiedzy fachowej, jak np. inżynierii wojskowej, fortyfikacji i miernictwa wojennego. Ujmowały one w syntetycznym skrócie cały dorobek ówczesnej nauki oraz stanowiły wyraz najbardziej postępowej idei wieku Oświecenia.
Dużym ułatwieniem w pracy dydaktycznej była biblioteka. Obok najnowszych wydawnictw polskich i obcych, kupowano do niej corocznie podręczniki oraz podstawowe lektury. Księgozbiór obejmował dzieła z różnych dziedzin i miał służyć celom naukowym i dydaktycznym. Z biblioteki korzystali nauczyciele oraz młodzież szkolna.
Nowożytnego charakteru szkoły dowodziły także starannie urządzone przez Czartoryskiego gabinety, zaopatrzone w specjalne przyrządy do nauki fizyki, w zbiory minerałów i okazy zoologiczne oraz botaniczne, a także w kolekcje gipsowych odlewów do nauki historii i mitologii. Istotnym nabytkiem gabinetu fizykalnego była olbrzymia machina planetarna wyobrażająca system heliocentryczny. Zajęcia odbywały się niedaleko zamku królewskiego, w Pałacu Kazimierzowskim. Kadeci mieszkali w pałacu i w pałacu uczyli się. Ćwiczenia, gry i zabawy miały miejsce na dziedzińcu szkoły lub na Polach Ujazdowskich. Organizowano również wycieczki dydaktyczne i przechadzki w okolice podmiejskie.
W pierwszych latach istnienia Szkoły Rycerskiej uczęszczali do niej uczniowie w wieku od szesnastu do dwudziestu jeden lat, którzy już wcześniej, w innych szkołach, zdobyli pewne wykształcenie. W tym czasie szkoła miała charakter niemal zupełnie wojskowy: uczono matematyki teoretycznej i praktycznej, zasad fortyfikacji, rysunków, języków nowożytnych. Od początku zaczęto również organizować program kształcenia ogólnego, zwłaszcza że w następnych latach przyjmowanych do szkoły kadetów kształtowało znaczne zróżnicowanie wieku i wykształcenia. Wykładano więc nauki wyzwolone i prawa natury oraz wymowę i poezję polską, historię, geografię, logikę, prawo. Uczniowie mieli również zajęcia terenowe w dziedzinie topografii i fortyfikacji polowej. Program szkoły ulegał kilkakrotnym zmianom.
W roku 1768 wydane zostały zarządzenia królewskie dotyczące Korpusu Kadetów, które ustalały jego nową organizację. Wychodząc z założenia, że młodzież starsza z trudem przystosowuje się do regulaminu uczelni wojskowej, postanowiono obniżyć dolną granicę wieku od ośmiu do czternastu lat. Oznaczało to konieczność rozszerzenia programu kształcenia ogólnego. Około roku 1771 ustaliła się nowa struktura organizacyjna szkoły; podstawowy program ogólnokształcący trwał 5 lat, po czym wprowadzano specjalizację – prawną lub wojskową.
Celem szkoły po reformie z 1768 roku było – w myśl ustaw królewskich – „zaradzić temu, co niedostatecznym jest w wychowaniu zwyczajnym młodzieży polskiej, wykształcenie obywateli mogących służyć ojczyźnie w zawodzie nie tylko wojskowym, ale w służbie cywilnej”. Program nauczania podzielono więc na część przygotowawczą ogólnokształcącą oraz odrębną część zawodową. Część ogólnokształcąca miała na celu „uformowanie dobrego obywatela i człowieka przyjemnego w obcowaniu”. W ciągu czterech lat wstępnych uczono przedmiotów ogólnokształcących. Ostatnie dwa lata były poświęcone przedmiotom zawodowym o dwu równoległych kierunkach: kandydaci do służby wojskowej wybierali obok przedmiotów ogólnokształcących inżynierię wojskową; ci zaś, którzy wybrali służbę cywilną uczyli się ponadto prawa i konstytucji.
Program nauczania w Szkole Rycerskiej świadczy o tendencji do nieprzeciążania młodzieży, ale jednocześnie do wszechstronnego kształcenia. Na szczeblu najniższym, w klasach I i II, przeważała nauka języków. Prócz ortografii polskiej i czytania po polsku program przewidywał zasadniczy kurs języków obcych (łacińskiego, francuskiego i niemieckiego) oraz arytmetykę, kaligrafię i taniec. W klasach III i IV kontynuowano naukę języków, doskonalono język polski (stylistyka) oraz uczono historii starożytnej, polskiej oraz geografii. W klasie V wymiar czasu na naukę języków obniżono do połowy i wprowadzono naukę przedmiotów rzeczowych: algebry, geometrii, fizyki, architektury. Kontynuowano też naukę szermierki i tańca. W klasach VI i VII kadeci zdobywali specjalizację: specjalizacja prawna obejmowała filozofię (prawo natury), prawo rzymskie, prawo polskie, historię powszechną, języki nowożytne (niemiecki, francuski), rysunek, szermierkę, taniec; specjalizacja wojskowa – historię naturalną, historię powszechną, literaturę, fizykę, inżynierię wojskową, język francuski, szermierkę i taniec.
Pod względem umysłowym panowała w Szkole Rycerskiej atmosfera oświecona. Kadetom wolno było czytać najnowsze dzieła filozoficzne i polityczne. Wykładano najnowsze osiągnięcia nauki, w tym potępiany wówczas system kopernikański. Głównym zadaniem programu nauczania było rzeczowe i ideowe przygotowanie kadetów do reform w Polsce. Grono wielkich patriotów na polu walki i w życiu cywilnym, których wychowała szkoła Rycerska świadczyło o jej mądrym kierownictwie. W jej murach zdobywali wykształcenie i przygotowanie do życia m. in. Tadeusz Kościuszko, Jakub Jasiński, oraz tacy generałowie jak: Karol Kniaziewicz, Stanisław Fiszer, Michał Sokolnicki, Józef Sowiński, Karol Sierakowski. Do grona sławnych absolwentów należeli również żołnierz–poeta Julian Ursyn Niemcewicz i filozof Józef Hoene-Wroński.
Szkoła istniała niecałe 30 lat. Okres jej świetności kończył się wraz z rządami targowicy; od 1792 roku przechodziła kryzys, który doprowadził do jej rozwiązania w 1795 roku.
Historia wychowania. Pod red. Ł. Kurdybachy. T. 1. Warszawa: PWN 1967.
Kot S., Historia wychowania. T. 2: Wychowanie nowoczesne od połowy wieku XVIII do współczesnej doby. Wyd. 3 (wg wydania 2 z 1934 roku). Warszawa: „Żak” 1994.
Kształcenie obronne młodzieży w Polsce. (Tradycje i współczesność). W: Obrona narodowa w tworzeniu bezpieczeństwa III RP. Podręcznik dla studentek i studentów. Pod red. nauk. Ryszarda Jakubczaka. Warszawa: „Bellona” 2003.
Nowak T. M., Winner J., Historia oręża polskiego 963-1795. Warszawa: „Wiedza Powszechna” 1981.
Rudnicki B., Wojskowa myśl wychowawcza w okresie staropolskim (X-XVIII w.). Cz. 1. „Kultura i Edukacja” 1996 nr 3, s. 65-74.
Rudnicki B., Wojskowa myśl wychowawcza w okresie staropolskim. Cz. 2. „Kultura i Edukacja” 1996 nr 4, s. 89-92.
Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej do roku 1795. Warszawa: „Żak” 1996.
Źródła do dziejów wychowania i myśli pedagogicznej. T. 1: Od wychowania pierwotnego do końca XVIII stulecia. Wyboru dokonał i oprac. S. Wołoszyn. Warszawa: PWN 1965.
Dodaj komentarz