Yerba mate

Yerba mate robi dziś karierę. Spyta ktoś: a co to jest yerba mate? Nazwa ta brzmi co najmniej jak element wystroju chińskiego domu. Nic podobnego? Jest to po prostu roślina, a właściwie drzewo – ostrokrzew paragwajski, które rośnie w stanie dzikim w Ameryce Południowej i reprezentuje rodzinę ostrokrzewowatych. Drzewo to nazywane jest też herba mate, herva mate, mate, herbatą paragwajską itp. Dorasta ono do wysokości piętnastu metrów, ale rośnie zazwyczaj jedynie sześć do ośmiu metrów, gdyż w uprawie jest przycinane. Rośnie na glebach bogatych w fosfor, żelazo i sole mineralne. Ostrokrzew jest rośliną zimozieloną, wyposażoną w ładnie błyszczące twarde liście. Drobne białe lub kremowe kwiaty są zebrane w pączki w kątach liści. Owoce ostrokrzewu w fazie dojrzałości przebarwiają się na czerwono, czarno lub żółto i przypominają europejskie borówki. Surowcem przeznaczonym do spożycia są suszone liście oraz delikatne gałązki. Liście zbiera się już w trzecim roku po posadzeniu. Ścina się wówczas całe gałęzie rośliny i suszy nad ogniem albo w prostych suszarkach bębnowych. Proces ten przebiega w kilku fazach i trwa od dziesięciu do dwudziestu czterech godzin, do momentu, gdy zawartość wody w liściach wyniesie sześć do ośmiu procent. Suche liście oddziela się od gałązek, rozdrabnia na malutkie kawałeczki albo miele na proszek.

Największe plantacje ostrokrzewu rozmieszczone są w Brazylii, w stanie Parana. Ponadto rośnie on w Argentynie i Paragwaju. W Ameryce Południowej ostrokrzew jest tak popularny jak herbata w Europie i pije się go na różne sposoby. Do konsumpcji wykorzystuje się liście oraz gałązki w odpowiednich, ustawowo określonych proporcjach. Herbatę z ostrokrzewu przyrządza się z suchych, specjalnie spreparowanych gałązek oraz liści. Yerba mate pije się w specjalny sposób, używając do tego celu naczynia nazywanego mate. Najpierw wsypuje się zmielone liście do naczynia w dużej ilości – od około ½ do ¾ pojemności. Zalewa się je gorącą, ale niegotowaną wodą, o temperaturze około osiemdziesięciu stopni Celsjusza. Następnie wkłada się do naczynia specjalną rurkę do picia, tzw. bombillę i popija się napój, zamykając kciukiem ustnik. Mate można również pić z mlekiem. Można mate kupić w torebkach, które zaparza się jak tradycyjną herbata. Nie jest ona jednak tak aromatyczna i smaczna.

Liście i młode gałązki ostrokrzewu zawierają alkaloidy (w tym 2% kofeiny oraz teofilinę i teobrominę), garbniki katechinowe, taninę oraz wiele witamin (w tym A1, B1, B2, C), a także liczne składniki mineralne: sód, żelazo, magnez, potas, wapń, krzem i inne. Znajdziemy w nich także chlorofil, cholinę, kwas chlorowodorowy, inozytol, antocyjany i flawonoidy (kemfarol, kwercetynę, rutynę). Dzięki zawartości wielu z tych składników, do najważniejszych cech ostrokrzewu zalicza się właściwości przeciwzapalne, gojące cięte rany, łagodzące oparzenia, przeciwutleniające, detoksykacyjne, ściągające, przeciwzapalne i inne. Ponadto ostrokrzew wzmacnia włosy i pomaga w zwalczaniu cellulitu.

Do substancji biologicznie aktywnych, wchodzących w skład yerba mate, zalicza się odmianę kofeiny, zwaną mateiną oraz teobrominę i teofilinę. Związki te, używane w nadmiarze, mogą być przyczyną silnych zatruć. Kofeina ma działanie pobudzające układ nerwowy, rozszerza naczynia mózgowe i wieńcowe, działa również na układ oddechowy i naczynioworuchowy. W dawkach powyżej pięciuset miligramów wywołuje podniecenie, bicie serca i skurcze tężcowe. W ostrych zatruciach odczuwane jest silne pobudzenie ruchowe i psychiczne oraz drżenie mięśni. Towarzyszą im szumy w uszach, świetlne wizje, nudności oraz silne bicie serca. Na skutek porażenia układu oddechowego może dojść do zgonu. Doustna dawka śmiertelna w przypadku kofeiny wynosi 10-12 gramów. Kofeina szybko się wchłania, a jej maksymalne stężenie we krwi występuje po godzinie od spożycia. Wydalana jest z moczem. Teobromina to kolei alkaloid nasion kakaowca, szkodliwy dla niektórych zwierząt (koni i psów). Związek ten w odpowiednich dawkach pobudza mięśnie prążkowe i działa diuretycznie. Natomiast teofilina działa rozkurczająco na mięśnie gładkie oskrzeli i naczyń krwionośnych w płucach. Pobudza częstość oddechu, zwiększa kurczliwość serca i przepony, a także wydzielanie kwasu solnego w żołądku. Działa ponadto pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy i zwiększa diurezę. Teofilinę stosuje się w profilaktyce oraz w leczeniu stanów duszności w przewlekłych chorobach układu oddechowego. Ostre zatrucie teofiliną przejawia się spadkiem ciśnienia tętniczego krwi oraz zapaścią i śmiercią. Szczególnie niebezpieczne jest podawanie pochodnych teofiliny dzieciom oraz osobom uczulonym.

Na podst.: Jędrzejko K. Konstanty M., Ostrokrzew paragwajski (Yerba mate). „Problemy Narkomanii” 2008 nr 2, s. 59-64.