Pierwszym znanym przedstawicielem Piastów był Mieszko I, książę polski. Jego też uważa się za pierwszego historycznie uznanego księcia – władcę Polski. Już bowiem w początkach panowania, które rozpoczęło się około roku 960, w skład państwa Mieszka I wchodziły, obok ziem Polan, również Kujawy, Mazowsze oraz wschodnia część Pomorza. Mieszko I (ok. 922-992) w czasie swego panowania zjednoczył etniczne ziemie polskie w jedno państwo. Tocząc trudne walki z plemionami pomorskimi i połabskimi potrzebował sojusznika, dlatego w 965 roku sprzymierzył się z Czechami i poślubił księżniczkę czeską Dobrawę. Księżniczka była chrześcijanką i między innymi dlatego, wkrótce po ślubie, Mieszko I ochrzcił się (966) i w 968 roku uzyskał podległość Kościoła katolickiego w swym państwie bezpośrednio od Rzymu.
Chrzest zadecydował o włączeniu państwa Polan w krąg cywilizacji chrześcijańskiej, choć rzeczywista chrystianizacja ludności zajęła kilkaset lat. Polanie przyjęli chrzest w obrządku łacińskim, a pierwsi duchowni przybyli na ich ziemie zapewne z Niemiec. Dużym sukcesem polskiego księcia było uzyskanie biskupstwa w Poznaniu. Powstała w ten sposób polska organizacja kościelna i jednocześnie wspólnota religijna. Mieszko I prowadził zręczną politykę zagraniczną. Jej podstawę stanowiło utrzymywanie dobrych stosunków z cesarzem Ottonem Wielkim, a potem z jego następcami. Książę płacił Ottonowi trybut z ziemi, ale w zamian cieszył się cesarską opieką, którą potrafił wykorzystać przeciwko wszystkim sąsiadom, a także przeciwko saskim hrabiom z pogranicza. Mieszko podbił bowiem Pomorze, co wzbudziło zawiść Sasów. Kiedy więc sascy hrabiowie próbowali sami podbić Pomorze, Polanie rozgromili ich wojska w bitwie pod Cedynią w 972 roku. Ciesząc się cesarskim poparciem Mieszko mógł pozwolić nawet na zerwanie sojuszu z Czechami, odbierając im ziemie Wiślan z Krakowem oraz Ślężan z Wrocławiem (990). Aby umocnić swe zdobycze, oddał cały kraj pod opiekę św. Piotra, czyli papiestwa, w dokumencie „Dagome iudeks”. W okresie kilkudziesięciu lat Mieszko I zdołał zjednoczyć pod swą władzą książęcą ziemie między Odrą i Bugiem, Sudetami i Karpatami.
Państwo utworzone przez Mieszka I i jego poprzedników – książąt gnieźnieńskich, miało jeszcze plemienny charakter. Jego kształt terytorialny ustaliły dopiero podboje Mieszka I. Choć granice wynikały z chwilowego układu sił pomiędzy sąsiednimi państwami, to opierały się w dużej mierze na granicach naturalnych przebiegających wzdłuż rzek i morza, i zapewne z tych względów okazały się bardzo trwałe. Na ziemiach opanowanych przez Mieszka I wytworzyła się z czasem polska wspólnota narodowa, a poza jej obszar wykroczyło dopiero państwo Kazimierza Wielkiego, stąd terminu „ziemie piastowskie” używa się często jako synonimu ziem rdzennie polskich. Duże znaczenie w zjednoczeniowej i państwowotwórczej polityce Mieszka I miało przyjęcie w 966 roku chrztu, które to wydarzenie umocniło międzynarodową pozycję Polski i jednocześnie skonsolidowało wewnętrznie państwo feudalne. Przyjęcie chrztu przez Polskę nie tylko wzmocniło pozycję kraju w Europie, ale również ułatwiło budowę władzy państwowej i jednocześnie wpłynęło na formowanie się życia kulturalnego i artystycznego, opartego na wzorcach antycznych oraz osiągnięciach europejskiego średniowiecza.
Dalszemu umacnianiu państwa polskiego służyła polityka wewnętrzna i zewnętrzna następcy Mieszka I – Bolesława Chrobrego (966 lub 977 – 1025). Bolesław Chrobry był synem Mieszka I i Dobrawy. Po śmierci ojca musiał stoczyć walkę o władzę, gdyż Mieszko miał więcej synów i zgodnie z ówczesnymi zasadami, państwo należało się wszystkim synom zmarłego władcy. W walce tej Bolesław odniósł zwycięstwo i wypędził z kraju macochę (drugą żonę Mieszka I) oraz młodocianych przyrodnich braci. Bolesław Chrobry kontynuował politykę ojca. Biskupowi praskiemu św. Wojciechowi dopomógł w zorganizowaniu misji pruskiej, podczas której poniósł on męczeńską śmierć. Biskup, związany z wpływowymi kręgami ówczesnego Kościoła i cesarstwa, został pochowany w Gnieźnie. Niebawem, w roku 1000, młody cesarz Otton III odbył uroczystą pielgrzymkę do grobu swego przyjaciela. Podczas spotkania cesarza i Bolesława Chrobrego ogłoszono utworzenie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i kilku podległych mu biskupstw, dzięki czemu młode państwo polskie uzyskało w pełni rozbudowaną hierarchię kościelną.
W roku 1000, sprzyjające okoliczności spowodowały współdziałanie na korzyść Polski dwu najważniejszych dostojników średniowiecznej Europy Zachodniej – papieża i cesarza. Bolesław wystąpił więc na arenie międzynarodowej z poparciem dla uniwersalistycznego programu Ottona III. Niestety rychła śmierć cesarza spowodowała całkowite odwrócenie stosunków. Obawy Niemiec przed dalszym umocnieniem się Polski, która w latach 1001-1003 objęła swym władaniem Morawy, Czechy, Łużyce i Milsko, przyspieszył wybuch konfliktu zbrojnego. Długoletnie wojny (1003-1005, 1007-1013, 1015-1018) zakończył pokój w Budziszynie, który usankcjonował przyłączenie do Polski Łużyc i Milska. Bolesław Chrobry nie zdołał utrzymać pod swą władzą Czech, okazał się jednak najsilniejszym władcą zachodniosłowiańskim. Po zawarciu pokoju w Budziszynie (1018) Bolesław podjął od razu wyprawę na Ruś, w wyniku której do Polski przyłączone zostały ziemie nad Górnym Bugiem i Sanem (Grody Czerwieńskie). Działania Chrobrego zwieńczyła w 1025 roku koronacja na króla, a on sam zyskał sławę władcy, który swą polityką postawił Polskę w rzędzie głównych państw ówczesnej Europy. Godność królewska świadczyła o pełnej niezależności kraju i jego władcy od cesarza. W kilka miesięcy po koronacji Bolesław Chrobry zmarł. W uznaniu jego zasług nazwano go Wielkim.
Elementem ówczesnej władzy królewskiej była niepodzielność. Dlatego po śmierci Bolesława Chrobrego władzę i koronę przejął jego syn Mieszko II (ok. 990-1034), pozbawiając praw pozostałych braci. Ożeniony z córką palatyna Ezona – Rychezą, przez koneksje rodzinne i wykształcenie wprowadzony w świat polityki europejskiej, starał się Mieszko II współpracować z niemiecką opozycją przeciwną cesarzowi Konradowi II. W latach 1028 i 1030 najechał zbrojnie Saksonię. Jednakże jego militarna polityka załamała się w 1031 roku, gdy Polskę zaatakowały Niemcy i Ruś. Król Polski musiał z kraju uciekać, a władzę po nim przejął brat Bezprym – wkrótce jednak i on został zabity. Mieszko II powrócił na tron z pomocą niemiecką, lecz jako władca zależny i zobowiązany do wyznaczenia dzielnic innym członkom rodu piastowskiego. Również i on zginął wskutek zamachu w 1034 roku.
W czasach Bolesława Chrobrego i Mieszka II podjęto próbę wywalczenia dla Polski pełnej suwerenności. W tych latach ukształtowały się podstawowe zasady polityki cesarskiej wobec naszego kraju. Cesarze dążyli do podziału Polski poprzez popieranie młodszych i odsuniętych od tronu ewentualnych do niego pretendentów. Próbę kontynuowania polityki Chrobrego oraz jego następcy załamało wystąpienie możnych, obawiających się wzrostu znaczenia władzy centralnej oraz współdziałania wrogiej Polsce koalicji sąsiadów. W 1031 roku Mieszko II utracił władzę, koronę królewską oraz zdobyte przez Chrobrego Łużyce, Grody Czerwieńskie i Morawy. Wystąpienie możnych przeciw władzy królewskiej i ucieczka w 1037 roku z kraju Kazimierza Odnowiciela spowodowały kryzys wewnętrzny i pogłębiły tendencje separatystyczne. Doszło też do wystąpień poddanych przeciwko panom świeckim i duchownym pod hasłami powrotu do poddaństwa. Najazd czeski w latach 1038-1039 doprowadził do oderwania od Polski Śląska.
Odbudowy jednolitej monarchii dokonał Kazimierz Odnowiciel (1016-1058), wspierany przez Niemcy oraz sprzymierzoną Ruś. Kazimierz odzyskał Śląsk, odbudował centralną i terytorialną administrację monarszą i kościelną. Odbudowę nadwątlonej państwowości podjęto też w Małopolsce, przenosząc siedzibę władcy z ośrodków polańskich do Krakowa. Kraków bowiem był bardziej związany z centrami aktywnego życia politycznego na zachodzie i wschodzie Europy. Odbudowa władztwa piastowskiego, odzyskanie Mazowsza i Śląska odbywało się kosztem uznania zwierzchnictwa cesarskiego. Dla pełnego przywrócenia organizacji państwowej podjął Kazimierz starania o odbudowę Kościoła polskiego. Było to zadanie trudne, gdyż papiestwo podchodziło z ostrożnością po tak gwałtownym załamaniu się państwa i młodej prowincji kościelnej. Ponadto metropolia brandenburska wznowiła starania o objęcie swą zwierzchnością Kościoła polskiego. Rezultaty polityki Kazimierza Odnowiciela były więc niepełne, nie wznowiono bowiem arcybiskupstwa. Ograniczenie ambicji politycznych panującego do szczebla władzy książęcej, konieczność uwzględnienia dążeń cesarstwa (a także możnowładztwa w kraju), spowodowały, że po śmierci Kazimierza Odnowiciela w 1058 roku, kraj podzielony został pomiędzy jego synów: Bolesława, Władysława i Mieszka. Pozycję Bolesława umocniła śmierć Mieszka (w 1065 roku), zaś kontrolę nad poczynaniami Władysława zarządzającego na Mazowszu, dała księciu fundacja opactwa benedyktyńskiego w Mogilnie, sowicie uposażonego z dochodów osiągniętych przez grody mazowieckie.
Z osobą Bolesława (1058-1079), któremu nadano przydomek Śmiałego, Szczodrego, ale i Okrutnego, wiąże się ponowna próba całkowitej emancypacji Polski spod wpływów cesarstwa i osiągnięcia korony królewskiej. Sprzyjał temu układ sił międzynarodowych, a przede wszystkim konflikt papiestwa z cesarstwem. Polityka Bolesława, opowiadającego się po stronie papiestwa doprowadziła w konsekwencji do zgody papieża na odnowienie arcybiskupstwa gnieźnieńskiego i podległych mu biskupstw w Krakowie, Wrocławiu i Poznaniu oraz nowego biskupstwa w Płocku. Uwieńczeniem starań Bolesława stała się koronacja (w 1067 roku), przeprowadzona za zgodą papieża. Wyrażała ona nie tylko realne osiągnięcia polityczne władcy, ale i jego przyszły program polityczny. Jednakże Bolesław Śmiały utrzymał koronę królewską przez niecałe trzy lata, w 1079 roku został bowiem w niejasnych okolicznościach wydalony z kraju.
Okres rządów księcia Kazimierza Odnowiciela i jego syna króla Bolesława Śmiałego to czasy reorganizacji stosunków wewnętrznych w Polsce i reformowania podstaw organizacyjno–gospodarczych monarchii. Władca w świetle ówczesnego zwyczaju stawał się panem całego kraju i jego mieszkańców. Ludność wolna i niewolna została podporządkowana włodarzom i rządom książęcym (monarszym), którym składano daniny w naturze i na rzecz których wykonywano darmowe prace. Mimo sukcesów w polityce zagranicznej i wewnętrznej król Bolesław Śmiały popadł w zatarg z częścią możnowładztwa występującego przeciw rządom silnej ręki. Po ucieczce Bolesława na Węgry, zbuntowani możnowładcy wprowadzili na tron jego młodszego brata Władysława Hermana (ok. 1043-1102). Władysław porzucił ambitny program polityczny swego starszego brata i nawiązał sojusz z królem Czech oraz zacieśnił stosunki z cesarzem, wzmacniając swoją pozycję międzynarodową. W polityce wewnętrznej ograniczył jednak władzę monarszą kosztem wzrostu znaczenia możnych. Pierwszoplanową postacią w polityce stał się wojewoda Sieciech, który po osiągnięciu tego urzędu przystąpił jednak do ograniczania wpływów innych rodów. Budziło to opór i niezadowolenie możnych, zwłaszcza pod koniec XI wieku, gdy synowie Hermana – Zbigniew i Bolesław mogli być wysuwani do tronu przez zwalczające się grupy możnowładcze. W obliczu takiej sytuacji, król musiał zgodzić się na podział kraju pomiędzy swoich synów. Po śmierci Władysława Hermana w 1102 roku, Zbigniew objął panowanie na ziemiach: poznańskiej, na Kujawach i na Mazowszu, zaś Bolesław – na Śląsku, ziemi krakowskiej i sandomierskiej. Bolesław, zwany Krzywoustym (1085 lub 1086-1138), popierany przez możny ród Andegawenów, podjął walkę o zjednoczenie państwa. Zespolił pod swym przywództwem rycerstwo polskie, rozpoczynając długa wojnę o Pomorze, w której dowiódł zdolności strategicznych i osobistej odwagi. Do decydującej walki pomiędzy braćmi doszło w latach 1106-1107, pokonany Zbigniew wygnany został z kraju. Skończyło się to interwencją niemiecką (wyjednaną przez Zbigniewa) w Polsce w 1109 roku i łagodnymi warunkami ugody po jej zakończeniu. Niemiecki król Henryk wycofał się bez sukcesu.
W czasie swego panowania Bolesław Krzywousty opanował Pomorze Gdańskie i Ziemię Lubuską, następnie podporządkował sobie i schrystianizował Pomorze Szczecińskie. W 1135 roku złożył cesarzowi hołd lenny, uwarunkowany zagrożeniami ze strony Czech i Węgier. Schyłek rządów Bolesława okazał się więc mniej pomyślny niż ich początek. Nie zdecydował się on na sięgnięcie po koronę królewską. Będąc księciem rządził jednak krajem scalonym, mającym własną prowincję kościelną. Stworzenie owej jedności politycznej, terytorialnej i społecznej było wynikiem niemal dwustuletniego okresu tworzonego również przez jego poprzedników. Przed śmiercią w roku 1138, Bolesław Krzywousty starał się zapobiec walkom wewnętrznym, które mogły wywołać antagonizmy między jego synami, popieranymi przez skłócone ugrupowania możnowładców. W tym celu ustanowił zasadę senioratu w dziedziczeniu władzy przez synów. Młodsi otrzymali uposażenie w postaci dzielnic. Najstarszy z braci (senior) miał być kolejnym księciem zwierzchnim, rozstrzygającym o polityce zagranicznej oraz sprawach kościelnych na obszarze całego kraju i jemu (poza działem dziedziczonym) podlegać miała dzielnica senioralna, obejmująca najważniejsze ośrodki państwa: Kraków i Gniezno oraz Pomorze. Celem ograniczenia możliwości interwencji cesarskiej, środowisko dworskie zadbało o uznanie tego statutu przez kurię rzymską. Jednak już najbliższe lata pokazać miały, jak nietrwałe były postanowienia Krzywoustego. Decydując się na dokonanie podziału dzielnicowego, Krzywousty chciał jednocześnie zapewnić jedność państwa polskiego. Testament Krzywoustego nie zapobiegł walkom pomiędzy jego synami popieranymi przez możnowładców. Już wkrótce zanikła władza księcia zwierzchniego, a dzielnica senioralna, podobnie jak i reszta terytorium Polski uległa dalszym podziałom na coraz mniejsze księstwa, tym samym nastąpił okres zwany w dziejach Polski okresem rozbicia dzielnicowego lub rozdrobnienia feudalnego.
Bibliografia:
- Dzieje Polski do roku 1501. Oprac. J. Żak, B. Miśkiewicz, A. Gąsiorowski. Warszawa 1993.
- Grzybowski K., Ojczyzna, naród, państwo. Warszawa 1970.
- Panorama dziejów Polski. Warszawa 1983.
- Piastowie w dziejach Polski. Zbiór artykułów z okazji trzechsetnej rocznicy wygaśnięcia dynastii Piastów. Wrocław 1975.
- Polska dzielnicowa i zjednoczona. Państwo, społeczeństwo, kultura. Warszawa 1972.
- Sienkiewicz W., Mały słownik historii Polski. Warszawa 1991.
- Trawkowski S., Jak powstawała Polska. Wyd. 4 zm. i uzup. Warszawa 1966.
- Tymowski M., Kieniewicz J., Holzer J., Historia Polski. Warszawa 1991.
Dodaj komentarz