Przegląd i charakterystyka 16/32 bitowych komputerów Atari

Artykuł ten stanowi wprowadzenie do całego cyklu artykułów dotyczących tej serii komputerów Atari na łamach niniejszego portalu. Chciałbym w ten sposób, przybliżyć wszystkim komputery tej serii. Informacje o nich można bez problemu znaleźć w chwili obecnej praktycznie na każdej stronie im poświęconej, moim celem jest w bardzo dużym skrócie przedstawić serce tych komputerów oraz ich różnice w kolejnych modelach.

Początek sięga roku 1985 kiedy to firma Atari podczas targów CES w styczniu tego roku zaprezentowały pierwszy komputer tej rodziny. „Power Without The Price” to nowe motto Atari i na CES było widoczne wszędzie – na transparentach, nadrukowane na koszulkach, a co najważniejsze – symbolizowane przez same komputery. Atari przedstawiło sześć nowych komputerów i ponad tuzin urządzeń peryferyjnych.

Atari wypuściło na rynek komputery 520ST i 1040ST. Były one znacznie tańsze od Macintosha (mniej niż 1000$ za 1 MB ST). W dodatku komputery ST mogły wyświetlić 512 kolorów na 12″ monitorze, podczas gdy Macintosh ograniczył się do czarno-białego monitora 9″. ST były także tańsze i mocniejsze od IBM XT i AT, dostępnych również w tym czasie.

Litery „ST” są akronimem od angielskiej nazwy „Sixteen/Thirty-two” („szesnaście/trzydzieści dwa”) odzwierciedlającej architekturę użytego w ST procesora oraz szerokość szyny danych. Sercem komputerów serii ST jest szesnastobitowy procesor Motorola MC68000, taktowany zegarem 8 MHz (16 MHz w MEGA STE).

Poniżej przedstawiam zebrane informacje i charakterystyka komputerów serii ST (w nawiasie rozszerzone możliwości dla serii STE , o której to pisze poniżej.

Atari ST/STE

Możliwości graficzne

Komputery tej serii mają trzy tryby graficzne o następujących parametrach (rozdzielczość w pikselach):

• 320/200 w 16 kolorach z palety 512 (4096 STE) (ST-LOW), częstotliwość odchylania pionowego 50 lub 60 Hz, częstotliwość odchylania poziomego 15 kHz
• 640/200 w 4 kolorach z palety 512 (4096 STE) (ST-MED), częstotliwość odchylania pionowego 50 lub 60 Hz, częstotliwość odchylania poziomego 15 kHz
• 640/400 w czerni i bieli (ST-HIGH), częstotliwość odchylania pionowego 70 Hz, częstotliwość odchylania poziomego 30 kHz

Możliwości dźwiękowe

ST jest wyposażone w programowalny generator Yamaha YM2149. Ma on trzy kanały i możliwość sterowania obwiednią niezależnie dla każdego kanału, a także generowania szumów (sampli).

STE ma dodatkowo dwa przetworniki cyfrowo-analogowe o rozdzielczości 8 bitów i częstotliwościach próbkowania 6258 Hz, 12517 Hz, 25033 Hz oraz 50066 Hz. Przetworniki te są podłączone do układu zapewniającego regulację głośności (głównej i oddzielnie dla każdego kanału) oraz regulacje basów i sopranów. Posiada dodatkowe wyprowadzenie dźwięku w postaci 2 gniazd typu CINCH (stereo).

Oprócz tego ST ma dwa złącza standardu MIDI (MIDI-IN, MIDI-OUT) do komunikacji z zewnętrznymi syntezatorami i innymi urządzeniami, dzięki czemu zyskał ogromną popularność wśród profesjonalnych muzyków – przykładem może być polski zespół muzyczny Kombi, a konkretnie Sławomir Łosowski, który do tej pory korzysta w tym celu z komputera Atari ST.

Systemem operacyjnym Atari ST jest Atari TOS. W pierwszej wersji był on dostarczony na dyskietce; wszystkie późniejsze były zapisane w pamięci ROM, początkowo o pojemności 192 KB, później – 256 KB.

Wszystkie komputery tej linii mają bardzo zbliżone parametry. Różnice można odczytać z nazwy konkretnego modelu. Główne różnice to:

• Ilość pamięci (określana przez liczbę w nazwie modelu)
  • 130 ST – 128 KB RAM (model nigdy nie produkowany seryjnie, istniał jedynie jako prototyp i maszyna wystawowa),
  • 260 ST – 256 KB RAM,
  • 260 ST+ – 512 KB RAM,
  • 520 ST – 512 KB RAM,
  • 520 ST+ – 1024 KB RAM,
  • 1040 ST – 1024 KB RAM,
• Brak lub wbudowana stacja dysków 3.5′ o pojemności SS DD (360 KB, wczesne modele STF i STFM) lub DS DD (720 KB, późniejsze modele STF i STFm oraz STE) ,
• Brak lub wbudowany modulator telewizyjny (modele STM i STFM oraz STE),

Atari Mega ST

Atari Mega ST ST, tak jak wiele innych komputerów ówcześnie produkowanych, produkowany był w odbudowie zintegrowanej z klawiaturą. Produkowana była także wersja MEGA ST w obudowie pizza desktop z podłączaną klawiaturą przeznaczona na rynek profesjonalny. Ilość pamięci było oznaczana dodatkową cyfrą (2, 4 lub brak w przypadku wersji 1 MB) oznaczającą ilość megabajtów. Ponadto MEGA ST jako pierwszy komputer serii ST ma Blitter oraz złącze rozszerzeń MEGABUS.

W 1989 r. seria komputerów ST została zastąpiona nowym model oznaczonym jako STE. Atari STE (E to skrót od enhanced) dostępny był w dwóch wersjach (Atari 520 STE i Atari 1040 STE) różniące się jedynie wielkością pamięci. STE zawierało kilka ulepszeń:

• paleta kolorów rozszerzona do 4096,
• BLiTTER
• Ulepszony Shifter
• dwa przetworniki cyfrowo-analogowe o rozdzielczości 8 bitów i maksymalnej częstotliwości próbkowania 50066 Hz z możliwością regulacji basów, sopranów oraz głośności,
• 2 złącza D-SUB piętnastoigłowe joysticka do podłączenia dwóch Enhanced Controllers,
• 2 stereofoniczne wyjścia dźwiękowe chinch,
• pamięć rozszerzalna modułami SIMM do maksymalnie 4 MB,
• TOS w wersji 1.62

Atari Mega STE

Mega STE było wersją STE na rynek profesjonalny w obudowie desktop (podobnej jak Atari TT na pierwszy rzut oka różniącej się tylko kolorem), mającą następujące dodatki:

• procesor pracujący z prędkością 16 MHz (z możliwością programowego przełączenia do 8 MHz w celu zachowania pełnej kompatybilności).
• 16 KB pamięci podręcznej dla procesora (z możliwością wyłączenia w celu zachowania pełnej kompatybilności),
• złącze kart rozszerzeń w standardzie VME
• zegar czasu rzeczywistego
• nowa wersja TOS – 2.0

opcjonalnie:

• kontroler dysku twardego ACSI z adapterem do SCSI
• dysk twardy przeznaczony do współpracy z komputerami Mega ST (stąd nazwa), ale współpracujący ze wszystkimi modelami ST(E). Komunikacja z komputerem za pomocą interfejsu ACSI. Wewnątrz znajduje się kontroler ACSI ↔ ST506/412. Wyposażony w napęd MFM o pojemności 30 MB.
• gniazdo na koprocesor matematyczny MC68881

Wszystkie komputery serii ST i wyższych miały:

• Klawiaturę 96-klawiszową z wydzieloną klawiaturą numeryczną i klawiszami kursora
• 10 klawiszy funkcyjnych
• Tramiel Operating System (TOS) w ROM
• Graphics Environment Manager (GEM) w ROM

GEM to inerfejs systemu operacyjnego w stylu Macintosh oryginalnie przeznaczony dla komputerów z systemem MS-DOS. Atari otrzymało licencję GEMa z firmy Digital Research. Otoczenie GEM używa ukrytych poleceń systemowych dla przedstawienia na ekranie ikon, rozwijanych menu, okien, a także obsługuje dwuklawiszową myszkę, zegar czasu rzeczywistego, wysokiej rozdzielczości rysunki wektorowe i animację zwaną bit block transfer.

Atari TT 030

Atari TT 030 –  to kolejny komputer firmy Atari, po raz pierwszy zaprezentowany w 1990 roku podczas targów CeBIT w Hanowerze. Był wyposażony w procesor MC68030 o częstotliwości taktowania zegara 32 MHz (pierwotnie 16 MHz) i nowy chipset. Komputer ten posiadał standardowo zainstalowany koprocesor FPU 68882 32 MHz, 2 MB RAM, kontroler SCSI, a także nowa wersja systemu operacyjnego TOS. Była to tzw. linia HighEnd, czyli komputer przeznaczony dla profesjonalistów z dużymi możliwościami rozbudowy dzięki SCSI i złączom VME (umożliwiające rozbudowę m.in. o zaawansowane karty graficzne, sieciowe). Komputer ten stanowił pierwszy model serii Atari ST z fabrycznie zamontowanym procesorem wyższym niż MC68000.

Zarządzającym komputerami Atari TT systemem operacyjnym była ulepszona wersja TOS o numerze 3.0. Został on umieszczony w czterech kościach ROM (512 kB). Atari TT030 zawierał szereg nowych urządzeń. Przykładem jest port LAN, który domyślnie miał obsługiwać sieć AppleTalk, nigdy jednak nie stworzono odpowiedniego sterownika, co prawdopodobnie spowodowane było kwestiami licencyjnymi. Inne nowości to szyna rozszerzeń VME, tryby graficzne VGA i host dla urządzeń SCSI m.in. dysków twardych. W komputerze zastosowano również rozwiązania znane z serii ST, takie jak złącza MIDI, gniazdo cartridge’a, gniazdo zewnętrznej stacji dysków, port ASCI/DMA.

Możliwości dźwiękowe komputera Atari TT

• Yamaha YM2149 PSG – programowalny generator dźwięku firmy Yamaha, umożliwiający trzykanałową syntezę dźwięku. Dodatkową funkcją układu była obsługa sygnałowa stacji dyskietek i portu drukarki
• DAC 2 ośmiobitowe przetworniki cyfrowo/analogowe +National LMC 1992 – układy dźwiękowe generujące sygnał stereo PCM – (maksymalna częstotliwość próbkowania 50kHz) z możliwością sterowania poziomu głośności obu kanałów oraz głównej, basów i sopranów (kompatybilne z STE)

Możliwości graficzne komputera Atari TT

W celu zachowania pełnej kompatybilności z serię ST/STE, zachowano wszystkie tryby graficzne z tych komputerów oraz rozbudowano o 3 nowe tryby graficzne:

• TT Low: 320×480, 256 kolorów
• TT Med: 640×480, 16 kolorów, (dedykowany monitor PTC1426)
• TT High: 1280×960, monochromatyczny (wymaga specjalnego monitora, na przykład TTM194)

Po raz pierwszy w komputerze Atari TT zastosowano dwa rodzaje pamięci RAM:

• Pamięć systemowa „dwufunkcyjna”: 2 MB ST RAM, rozszerzalna do 16 MB (w rzeczywistości dostępnych jest 14 MB)
• TT RAM „jednofunkcyjna”, rozszerzalna do 256 MB na dodatkowej płytce (istnieją karty z użyciem układów SIMM 30-stykowych lub 72-stykowych)

Atari Falcon 030

Atari Falcon (Atari Falcon030 Multimedia System) – ostatni z komputerów firmy Atari, wprowadzony do seryjnej produkcji pod koniec roku 1991 i dostępny w sprzedaży od roku 1992, jako następca serii ST/E. Oficjalna premiera komputera miała miejsce 23 sierpnia 1991 w Niemczech. Falcon był rozwijany pod nazwą Sparrow, a wczesna wersja rozwojowa/prototyp oznaczona była jako FX-1. Produkowany był tylko do roku 1993, kiedy Atari postanowiło skoncentrować wszystkie siły na równolegle opracowywanej konsoli Jaguar.

Falcon 030 jak na swoje czasy był bardzo zaawansowanym i ambitnym projektem komputera domowego, dającym każdemu za przystępną cenę możliwości ówczesnych systemów multimedialnych. Oparto go na architekturze serii ST/E, główny procesor zastąpiono 32-bitowym procesorem Motorola 68030 oraz, co wyróżniało go spośród innych komputerów domowych, wyposażono w procesor sygnałowy Motorola 56001. Powstał komputer o niespotykanych jak na owe czasy możliwościach, ale i z niejasnych powodów niedopracowany. W ostatniej chwili do pierwszych prototypów nazwanych FX-1 dołożono długo oczekiwany nowy procesor graficzny o nazwie Videl o pełnym 32-bitowym dostępie do pamięci, lecz pozostała część systemu nie została przeprojektowana i szerokość magistrali miała tylko 16 bitów, co w efekcie sprawiło, że moce użytych procesorów nie mogły być wykorzystane w pełni.

Falcon 030 pomimo swoich bogatych możliwości w praktyce był modelem low-end, o architekturze zamkniętej, właściwie nie przeznaczonym do rozbudowy. Był następcą i kontynuatorem Atari ST.

Specyfikacja techniczna komputera Atari Falcon 030

• Procesor: Motorola MC68030 @ 16 MHz
• FPU (opcjonalnie): Motorola MC68881 lub Motorola MC68882
• DSP: Motorola 56001 DSP @ 32 MHz z pamięcią podręczną
• Pamięć: 1, 4 lub 14 MB RAM i 512 KB ROM
• Szyna: taktowanie 16 MHz, szerokość 16 bitów
• Złącze na kartę procesorową (np. CT63 – MC68060 od 33 do 110 MHz, do 512 MB SDRAM)

Możliwości graficzne komputera Atari Falcon 030

• w pełni programowalny procesor VIDEL
• 18-bitowa paleta barw – 262 144 kolorów
• rozdzielczość VGA 640×480 + overscan w 256 kolorach
• rozdzielczość TV/RGB 640×400 + overscan w 65 536 kolorach
• BLiTTER i rozdzielczości Atari ST dla kompatybilności

Możliwości dźwiękowe komputera Atari Falcon 030

• CODEC – 8 kanałów DMA o rozdzielczości 16-bitowej, przy maks. próbkowaniu 50 kHz
• koprocesor Sound DMA – nagrywanie i odtwarzanie dźwięku stereo o rozdzielczości 16-bitowej
• Yamaha ’Y3439-F (kompatybilny z YM-2149) – programowalny generator dźwięku (PSG) firmy Yamaha, umożliwiający trzykanałową syntezę dźwięku.
• DSP – cyfrowe efekty w czasie rzeczywistym, hard-disk recording

Peryferia:

• dysk twardy IDE 2,5″
• stacja dysków 1,44 MB 3,5″
• zewnętrzne złącze SCSI-II
• zegar czasu rzeczywistego (RTC) podtrzymywany bateryjnie z NVRAM
• złącze DSP

Atari Falcon 030 to duma atarowców spod znaku ST i niespełnione marzenie wielu. Świetnie zapowiadający się komputer, był równie wspaniałą maszyną jak i rozczarowaniem. Od początku zbierał niezasłużoną krytykę. Pomimo wspaniałych możliwości komputer niedoceniony, chociaż w pewnych zastosowaniach niezastąpiony, szczególnie na styku profesjonalnych i amatorskich zastosowań audio, wykorzystywany również jako profesjonalny system do prezentacji video – Sonovista.

Po decyzji o rezygnacji z rynku komputerów wyprodukowane już zapasy Falcona wraz z licencją wykupiła niemiecka firma C-Lab działająca na rynku sprzętu audio. Falcon był sprzedawany od tej chwili tylko przez C-Lab pod własną marką jako C-LAB Falcon. Poza tym nie różnił się znacząco od wersji Atari. Kolejno sprzedawane modele miały wprowadzone nieznaczne modyfikacje, ale właściwie nie różniły się technicznie. Modele MK I miały standardowo zmodyfikowane wyjścia dźwięku – przystosowane do poziomów liniowych. Model MK II wyposażono w wewnętrzny szybki dysk SCSI umożliwiający harddisk-recording. Najbardziej zmieniony był Model MK X, zastosowano w nim nową obudowę slim desktop, dołożono profesjonalne gniazda dźwięku.

O burzliwej historii wprowadzania go na rynek, ogromnego zainteresowani i braku go w sklepach można przeczytać w osobnych artykułach dostępnych w Internecie.  W ten sposób chciałem po krótce przedstawić wam całą serie komputerów Atari ST/Falcon jako wprowadzenie do tych wspaniałych komputerów domowych, o nie w pełni wykorzystanych możliwościach i popularnych jak małe Atari w Polsce. Ogromna zaś popularność zdobyły one w Niemczech i we Francji, a także w Wielkiej Brytanii.

Autor opracowania:

Piotr „Kroll” Mietniowski

(kroll@atarifan.pl)