Sytuacja młodych na polskim rynku pracy

Charakterystyka rynku pracy w Polsce

Rynek pracy jest „przestrzenią”, w której manifestują się cztery podstawowe funkcje:
a) funkcja mechanizmu dostosowawczego, b) funkcja zasięgu oddziaływania, c) funkcja reguły pośrednictwa, d) funkcja selekcji. Rynek pracy oznacza zatem regulację dopływu i odpływu zasobów siły roboczej do i z produkcji dóbr i usług. Rynek pracy oznacza także miejsce, zasięg terytorialny wzajemnego oddziaływania podaży i popytu na siłę roboczą. Podstawowy wymiar tego zasięgu to lokalny rynek pracy. Formuła pośrednictwa realizuje się poprzez instytucje pośrednictwa pracy, preorientacji zawodowej oraz poradnictwa zawodowego. Selekcja z kolei dokonuje się dzięki temu, że rynek pracy jest dziedziną współzawodnictwa szkolno-zawodowego, które opiera się na prawnie zagwarantowanych możliwościach właściwego – odpowiadającego kwalifikacjom i umiejętnościom –usytuowania każdej jednostki w społecznym podziale pracy .

Z socjologicznego punktu widzenia ważna jest koncepcja rynku jako „instytucji życia społecznego”, która „obejmuje sobą kanony obszaru ludzkich zachowań i decyzji, na którym dochodzi do spotkania wolnego właściciela-oferenta własnej siły roboczej i nabywcy tej siły, tj. pracodawcy, również suwerennego w swych decyzjach o kupnie” . Perspektywa instytucjonalna jest ważna, gdyż kieruje uwagę na proces kształtowania się wzorów zachowań pracodawców i pracobiorców, artykułowania wzajemnych oczekiwań, rozwiązywania możliwych konfliktów, a więc na te kwestie, które wynikają z podstawowego faktu, że rynek pracy tworzą ludzie, a nie abstrakcyjnie rozumiane „prawa”, „siły” i „czynniki” .

W Polsce, w powszechnej opinii rynek pracy kojarzy się przede wszystkim z problemem bezrobocia. Nie ma jednej definicji bezrobocia. Zjawisko to bywa różnie definiowane w zależności od celów badawczych i charakteru dyscypliny naukowej, w obrębie której konkretne badanie jest podejmowane. W powszechnym użyciu są dwa sposoby podejścia do problemu bezrobocia:
1. charakterystyczne dla nauk ekonomicznych ujęcie przedmiotowe, zgodnie z którym bezrobocie jest kategorią analityczną rynku pracy i oznacza niezrealizowaną podaż pracy, będącą efektem braku równowagi między podażą siły roboczej (zasobów ludzkich) a popytem na pracę (chłonnością zatrudnieniową gospodarki);

2. ujęcie podmiotowe, w którym bezrobocie oznacza stan bezczynności zawodowej osób zdolnych do pracy i zgłaszających gotowość jej podjęcia, z podkreśleniem, że chodzi przede wszystkim o jednostki, dla których podstawą egzystencji są dochody z pracy. Podejście to wykorzystywane jest przede wszystkim przez socjologów, psychologów, polityków społecznych, bowiem bezrobocie analizowane jest tu w kontekście społecznym i postrzegane w perspektywie kwestii społecznych. W ramach ujęcia podmiotowego wykorzystuje się dwie definicje bezrobocia:

– jako ogólna liczba osób posiadających określone w ustawie cechy i zarejestrowanych w urzędach pracy, najczęściej stosuje się wówczas termin „bezrobocie rejestrowane”
– jako oszacowana na podstawie badań sondażowych liczba osób spełniających jednocześnie trzy warunki: osoby te nie pracują, aktywnie poszukują pracy i są gotowe do jej podjęcia, jest to definicja Międzynarodowej Organizacji Pracy (MOP), używana w statystykach międzynarodowych .
Przyczyny bezrobocia są różne. Wskazuje się na niedoskonałości na rynku pracy, szczególnie dotyczy to przepływu informacji o wolnych miejscach pracy i osobach bezrobotnych, niechęci do zmiany miejsca zamieszkania przez osoby poszukujące pracy (niska mobilność przestrzenna), niskiej skłonności bezrobotnych do nauki nowych zawodów (niska mobilność zawodowa).
Przyczyną występowania bezrobocia jest także niedostateczny popyt w gospodarce. Z taką sytuacją ma się do czynienia wówczas, gdy faktyczna produkcja jest mniejsza od produkcji potencjalnej.

Jeszcze inną przyczyną występowania bezrobocia jest fakt, że część osób poszukuje nowej, lepszej pracy a inne dopiero wchodzą na rynek pracy (absolwenci). Prowadzi to do utrzymywania się stopy bezrobocia na pewnym naturalnym poziomie w danej gospodarce.

Ponadto jako przyczyny bezrobocia można również wskazać m.in. niewłaściwie kierowane transfery socjalne, które zniechęcają ludzi do podejmowania pracy, wysokie pozapłacowe koszty pracy, które zniechęcają przedsiębiorstwa do zatrudnienia pracowników a ludzi do podejmowania pracy oraz sztywny kodeks pracy, który może zmniejszać elastyczność rynku pracy .
Ze względu jednak na różnorodne powody, które sprawiają, że ludzie pozostają bez pracy można wyodrębnić następujące rodzaje bezrobocia: bezrobocie dobrowolne (naturalne) i przymusowe (cykliczne). Odmianami bezrobocia dobrowolnego są: bezrobocie frykcyjne i strukturalne.

Bezrobocie frykcyjne to rodzaj bezrobocia krótkookresowego, które spowodowane jest mobilnością pracowników poszukujących możliwie najlepszej pracy. W tym celu często zmieniają miejsce zamieszkania, przechodzą z jednej pracy do innej, czy też z jednej fazy cyklu życia do innej ( np. ludzie młodzi kończą naukę i podejmują pracę, kobiety powracają na rynek pracy po urodzeniu i odchowaniu dzieci). Przykładem bezrobocia frykcyjnego jest znaczna część wysokiego bezrobocia młodzieży. Młodzi ludzie zwykle długo poszukują odpowiedniej dla siebie pracy. Często zaczynają pracę, rzucają ją lub są zwalniani i dopiero po latach znajdują to, czego pragną. W miarę upływu czasu zdobywają doświadczenie i kwalifikacje, dzięki czemu stają się bardziej atrakcyjni dla pracodawców. Jednocześnie wtedy zwykle bardziej potrzebują stałego zatrudnienia, bo już założyli rodzinę i zależy im na zarobkach.

Bezrobocie strukturalne pojawia się wówczas, gdy w określonych regionach kraju lub gałęziach występuje zastój gospodarczy i napływające nowe roczniki w wieku zdolności nie mogą znaleźć zatrudnienia.

Istnienie bezrobocia strukturalnego oznacza, że chęć podjęcia pracy i chęć zatrudnienia nie pokrywają się z ich realizacją. Występują bowiem różnice niedostosowania, które powodują, że zamierzenia zarówno po stronie pracodawców, jak i pracowników nie zawsze dają się w pełni urzeczywistnić.

Częstymi powodami bezrobocia strukturalnego są postęp techniczny i gwałtowne zmiany popytu na rynku dóbr. Przykładem jest bezrobocie w rolnictwie i przemyśle spożywczym, spowodowane sezonowymi wahaniami aktywności gospodarczej.

występuje wtedy kiedy kwalifikacje, miejsce zamieszkania i inne cechy pracowników nie pokrywają się z zapotrzebowaniem przedsiębiorstw

Bezrobocie cykliczne pojawia się wówczas, gdy – z jakiś powodów – popyt w całej gospodarce się zmniejsza. W takiej sytuacji najpierw rosną zapasy nie sprzedanych produktów. Potem – w obliczu kłopotów ze zbytem – przedsiębiorstwa zmniejszają produkcję, a zatem także zapotrzebowanie na pracę. Cykliczność zmian koniunktury gospodarczej usprawiedliwia nazwę tej odmiany bezrobocia .

Bezrobocie w Polsce ma charakter głównie strukturalny. Jest ono zdeterminowane przede wszystkim przez dysproporcje rozwojowe w układzie sektorowym (rodzajów działalności) oraz przestrzennym, jak też przez niedostosowanie podaży pracy do popytu na nią .

Cechą bezrobocia w Polsce jest także wysoki udział bezrobocia długookresowego, czyli powiększająca się coraz bardziej liczba osób pozostających bez pracy powyżej 12 miesięcy. Utrzymywanie się długookresowego bezrobocia powoduje bardzo duże koszty, o wiele większe niż w odniesieniu do innych grup bezrobocia. Długotrwało bezrobotni są nieatrakcyjni dla firm, toteż sami nie są w stanie znaleźć zatrudnienia. Ponieważ nie są zasobem efektywnej podaży pracy, wobec tego nie zapełnią wakatów. Przy wzroście liczby długotrwale bezrobotnych stopa bezrobocia może rosnąć nawet przy istnieniu wakatów lub przy zwiększaniu się ich liczby. Dla pracodawcy oznacza to wyższe koszty utrzymywania nieobsadzonych miejsc pracy. Długookresowo bezrobotni z powodu tego że nie konkurują z innymi bezrobotnymi oraz już zatrudnionymi, obniżają poziom konkurencji na rynku pracy i w efekcie przy dużym bezrobociu może rosnąć inflacja płacowa. Istnienie takiego bezrobocia zwiększa nierówności ekonomiczne, ponieważ te grupy bezrobotnych są szczególnie narażone na prawdopodobieństwo wpadania w obszar ubóstwa.

Bezrobocie długookresowe na ogół dotyka osoby o niskich kwalifikacjach, słabo zintegrowanych z rynkiem pracy, a także w starszym wieku. W Polsce jedną z cech charakterystycznych tego typu bezrobocia jest relatywnie duży udział osób młodych w populacji bezrobotnych długookresowo. Osoby w wieku 25-34 lat stanowią 1/3 bezrobocia długookresowego. Analiza zjawiska bezrobocia długoterminowego pozwoliła stwierdzić, że największy wpływ na prawdopodobieństwo bycia bezrobotnym mają dwie cechy: wykształcenie (im niższe, tym prawdopodobieństwo większe) oraz staż pracy. Kolejne cechy to płeć (zagrożenie jest wyższe dla kobiet) oraz pojawienie się po raz pierwszy na rynku pracy. Natomiast nieistotny jest wpływ regionu i klasy miejscowości, w jakiej mieszkają bezrobotni, oraz zawód. Młody wiek zwiększa wprawdzie zagrożenie bezrobociem, ale zmniejsza prawdopodobieństwo stania się bezrobotnym długookresowo. Skalę bezrobocia długotrwałego może przyspieszyć restrukturyzacja rolnictwa, gdyż pojawi się dodatkowa podaż siły roboczej o niskich kwalifikacjach .

Kolejną cechą bezrobocia w Polsce jest to że dotyczy ono w szczególności młodzieży, kobiet, ludności wiejskiej oraz niepełnosprawnych.

Podstawową i uniwersalną przyczyną wysokiej stopy bezrobocia ludzi młodych jest duża płynność na rynku pracy wynikająca z procesu poszukiwania preferowanej pracy. To zaś zmniejsza zainteresowanie pracodawców inwestowaniem w ich kwalifikacje, gdyż istnieje duże ryzyko, że będą oni odchodzić z pracy. Polski rynek pracy ludzi młodych charakteryzuje się dwiema specyficznymi cechami: dużym udziałem w bezrobociu długotrwałym oraz względnym pogorszaniem się położenia tej grupy.
Na wsi wprawdzie stopa bezrobocia jawnego jest niższa (17,2 % III kw. 2002 r.)niż w mieście (21,5%), ale obok niego występuje wysokie bezrobocie ukryte (ok. 0,9 -1 mln.). W przypadku ludności wiejskiej, a zwłaszcza rolniczej jeżeli chodzi o bezrobocie to występuje jednocześnie syndrom niskiego wykształcenia, małej mobilności i wielkiej biedy, która utrudnia zarówno podniesienie kwalifikacji lub rekwalifikacje, jak i wzrost mobilności przestrzennej ze względu na konieczność ponoszenia kosztów dojazdu czy nabycia mieszkania w innej miejscowości.

Mniejsza mobilność, wyższe często koszty utworzenia miejsca pracy i niekiedy nazbyt rygorystyczna ochrona pracy stanowią także barierę zatrudnienia osób niepełnosprawnych, ponadto tworzą ją niedostosowania architektoniczne, transportowe oraz stereotypy mentalnościowe.

Bezrobocie jest też trwale i głęboko zróżnicowane przestrzennie. Trwale albowiem najniższe, podobnie jak najwyższe, stopy bezrobocia utrzymują się od lat we względnie stałych grupach województw .

Najwyższe bezrobocie utrzymywało się w województwach w których przed transformacją dominowało nieprywatne rolnictwo. To one najbardziej ucierpiały z powodu spadku popytu z początku transformacji i tam do bezrobocia został zepchnięty najwyższy odsetek siły roboczej. Wzrost popytu na pracę w tym typie województw był mniejszy niż przeciętnie w kraju; w konsekwencji ich relatywna pozycja wciąż się pogarszała. Może to świadczyć o samoutrwalaniu się bezrobocia w tych regionach .